Αναμνήσεις απο την Υπερκαυκασία (ενός στελέχους της Clarus esco)

Σε πρόσφατη ραδιοφωνική συνομιλία ρωτήθηκα για το πιο είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα της ελληνικής αγοράς ηλεκτρισμού σήμερα. Η απάντηση ήταν προφανής: η αδυναμία ή απροθυμία μεγάλου αριθμού καταναλωτών να πληρώσουν. Αυτό που δεν πρόλαβα να πω είναι ότι το φαινόμενο αυτό το έχω ξαναζήσει τη δεκαετία του '90 μετά τη κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» στις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ενωσης που συγκροτούσαν την  Υπερκαυκασία, δηλαδή τις χώρες πέραν του Καυκάσου (Γεωργία, Αρμενία, Αζερμπαιτζάν). Αισθάνομαι ότι είναι μια ιστορία που πρέπει να λεχθεί γιατί θυμίζει ότι υπάρχουν και χειρότερα, συνεπώς μπορεί να παρηγορήσει αλλά και να συνετίσει τους Ελληνες.

Η κατάρρευση της πολιτικής οντότητας που ονομαζόταν Σοβιετική Ενωση οδήγησε σε κατάρρευση και των εμπορικών σχέσεων μεταξύ των πρώην «σοβιετικών δημοκρατιών». Τα νέα σύνορα που δημιουργήθηκαν ήταν τόσο στεγανά που διέλυσαν ακόμα και τα διασυνδεδεμένα ηλεκτρικά συστήματα. Οι Σοβιετικοί προγραμματιστές τα είχαν σχεδιάσει χρησιμοποιώντας μια υπόθεση συγκριτικού πλεονεκτήματος. Για παράδειγμα στο Υπερκαυκασιανό σύστημα (Γεωργία, Αρμενία, Αζερμπαιτζάν) είχαν (πολύ ορθολογικά) κατανείμει τα υδροηλεκτρικά στην Γεωργία, τα πυρηνικά στη Αρμενία και τα θερμοηλεκτρικά στο Αζερμπαιτζάν.

Η διάλυση του διασυνδεδεμένου συστήματος σήμαινε ότι έπρεπε να σχεδιασθούν και να υλοποιηθούν μικρότερου μεγέθους εθνικά συστήματα, κυρίως στην Γεωργία και Αρμενία που δεν είχαν στην διάθεσή τους ενεργειακές πηγές (ή εξαγωγές όπως το Αζερμπαιτζάν). Η επιλογή ήταν το φυσικό αέριο γιατί υπήρχε ήδη η υποδομή και, ενώ μεταξύ τους δεν εμπορεύονταν (η Αρμενία και το Αζερμπαιτζάν είναι ακόμα και σήμερα σε εμπόλεμη κατάσταση), η Ρωσία δεν είχε αντίρρηση να συνεχίσει να τους προμηθεύει με φυσικό αέριο, αν μπορούσαν βέβαια να πληρώσουν (σε διεθνείς τιμές πλέον).

Το πρόβλημα ήταν ότι δεν μπορούσαν να πληρώσουν. Αυτό γιατί οι καταναλωτές του ηλεκτρισμού δεν ήταν σε θέση (ή δεν ήθελαν) να πληρώσουν. Το αποτέλεσμα ήταν ακόμη και στις καλές γειτονιές της Τιφλίδας (πρωτεύουσας της Γεωργίας) να μην  υπάρχει ηλεκτροδότηση παρά μόνο 8 ώρες την ημέρα. Σε επαρχιακές πόλεις ήταν ακόμα χειρότερα, ενώ υπήρχαν αγροτικές περιοχές (πχ Τσάλκα) που απλώς έπαψαν να τροφοδοτούνται με ρεύμα.

Οι διεθνείς χρηματοδοτικοί οργανισμοί (Διεθνής Τράπεζα και Ευρωπαική Τράπεζα Αναπτύξεως) που ήταν διατεθειμένοι να χρηματοδοτήσουν την ανάταξη των ηλεκτρικών συστημάτων αναγνώρισαν αμέσως την ανάγκη να επιδιορθωθεί με πρώτη προτεραιότητα ο ασθενής κρίκος του συστήματος, δηλαδή ο μηχανισμός είσπραξης των λογαριασμών του ρεύματος. Είμαι σίγουρος ότι δεν διαφεύγει απο κανένα η ειρωνία του πράγματος - ο υπογράφων (ως υπάλληλος ελληνικής εταιρείας συμβούλων επιχειρήσεων) εκλήθη απο την Διεθνή Τράπεζα να βοηθήσει με τις τεχνικές του συμβουλές στην επίλυση του κρίσιμου αυτού προβλήματος.

Γιατί οι καταναλωτές δεν πλήρωναν? (το ποσοστό ήταν πάνω απο 60%). Γιατί προφανώς δεν είχαν. Αλλά και γιατί με την πτώση του συστήματος υπήρξε καθεστώς γενικευμένης ανομίας με αποτέλεσμα να μην πληρώνουν ούτε και αυτοί που είχαν. Η διαδικασία είσπραξης, στον βαθμό που λειτουργούσε, εξακολουθούσε να είναι αυτή που υπήρχε και επι Σοβιετικής «διακυβέρνησης». Υπήρχε ένα ιεραρχικό σύστημα διανομής «προμηθειών»: ο καταμετρητής, που εκτελούσε και χρέη εισπράκτορα (όταν ερχόταν) μοιραζόταν μια «έκπτωση» με τον καταναλωτή που κατόπιν διανεμόταν σε όλους τους προισταμένους του μέχρι τον διευθυντή της τοπικής εταιρίας διανομής ηλεκτρισμού. (Διευκρινίζεται ότι υπήρχαν μετρητές και ότι ακολουθούσαν την τακτική της αυτοκαταμέτρησης – μέχρι να έρθει ο καταμετρητής να ελέγξει - με προφανές κίνητρο). Την εποχή που ο υπογράφων ασχολήθηκε με το θέμα (στα μέσα της δεκαετίας του ‘90), η «έκπτωση» αφορούσε την αδυναμία του καταμετρητή να παρατηρήσει ότι ο καταναλωτής είχε παρακάμψει τον μετρητή και τροφοδοτούνταν με ρεύμα κατευθείαν απο το δίκτυο. Η γενικευμένη ρευματοκλοπή πιθανότατα ήταν και η σημαντική διαφορά ανάμεσα στο νέο και το παλιό καθεστώς.

Το πρόβλημα της είσπραξης των λογαριασμών του ρεύματος δεν είναι καινούργιο και δεν αφορά μόνο τις χώρες της πρώην σοβιετικής ένωσης όπως είχε ο υπογράφων την ευκαιρία να μάθει ασχολούμενος με το θέμα. Η αντιμετώπισή του όμως διαφέρει σημαντικά ανάλογα με την πολιτισμική ιδιαιτερότητα κάθε κοινωνίας. Υπάρχουν δύο ειδών κοινωνίες: αυτές που ανέχονται την ρευματοκλοπή και αυτές που δεν την ανέχονται. Δεν αφορά κράτη ή πρόσωπα, αφορά συνήθειες, κοινωνική αποδοχή ή απόρριψη, άγραφους νόμους.

Η εμπειρία δείχνει ότι σε χώρες που η μικροπαρανομία είναι κοινωνικά ανεκτή, την λύση στο πρόβλημα μπορεί να την δώσει μόνο η χρήση κρατικής (άμεσα ή έμμεσα) βίας. Σε μία απο τις χώρες της Υπερκαυκασίας για παράδειγμα, το πρόβλημα αντιμετωπίστηκε τελικά (και όχι με βάση τις συμβουλές του υπογράφοντος) μόνο όταν η επιχείριση ηλεκτρισμού πουλήθηκε σε αμερικάνικη εταιρεία έμπειρη στα της πρώην Σοβιετικής Ενωσης η οποία (ο μύθος θρυλεί) προσέλαβε την τοπική μαφία (που αποτελούνταν απο στελέχη της πρώην KGB) για να εισπράττει τους λογαριασμούς με τον τρόπο της. Σε άλλη χώρα της Υπερκαυκασίας εφαρμόστηκαν μέθοδοι συλλογικής ευθύνης. Τοποθετήθηκαν μετρητές ανα πολυκατοικία, καθιστώντας όλους τους ενοίκους υπεύθυνους για την πληρωμή του συνόλου της κατανάλωσης (Το ανέκδοτο στην χώρα αυτή ήταν ότι δεν υπήρχε μαφία γιατί ο αρχηγός της ήταν υπουργός εσωτερικών).

Σε κοινωνίες με υψηλότερα επίπεδα κοινωνικής συνείδησης συνήθως εφαρμόζονται λιγότερο αυστηρά μέτρα συνδυαζόμενα με επιδοτήσεις στους οικονομικά ασθενέστερους. Παραδείγματα: σε αναπτυγμένες ή αναπτυσσόμενες χώρες εγκαθίστανται μετρητές με προπληρωμένες κάρτες σε καταναλωτές που έχουν τόσο μικρό διαθέσιμο εισόδημα που πρέπει να προσέχουν πολύ την χρέωση του ηλεκτρικού. (Μ. Βρεττανία αμέσως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, Νότια Αφρική σήμερα).  Στις ΗΠΑ οι ρυθμιστές συνήθως απαιτούν απο τις ελεγχόμενες επιχειρήσεις ηλεκτρισμού να έχουν διαδικασία ώστε να εξακολουθούν να παρέχουν ένα ελάχιστο επίπεδο υπηρεσίας σε άτομα που αποδεδειγμένα δεν μπορούν να πληρώσουν.  Στην Ευρωπαική Ενωση υπάρχει επίσης σχετική διαδικασία (που στην Ελλάδα κακή αντιγραφή είναι το περίφημο κοινωνικό τιμολόγιο).

Η κρίση είναι η ώρα που αναδεικνύονται τα βαθιά χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας. Η κοινωνική ανοχή στην ρευματοκλοπή και την χαμηλού επιπέδου διαφθορά καθιστούν αδύνατη την εφαρμογή λύσεων «δυτικού τύπου» στο βασικό πρόβλημα της αγοράς  ηλεκτρισμού. Οι Ελληνες καταναλωτές (ο υπογράφων έχει προσωπική εμπειρία) δεν ήξεραν μέχρι πρόσφατα πόσο κάνει το ρεύμα. Ηρθε η ώρα να το μάθουν. Και να δείξουν την πραγματική υποδομή –τα θεμέλια της κοινωνίας τους.