Πως να Κρατήσουμε την Αγορά Ηλεκτρισμού "Τίμια"; Με το Διαδίκτυο!

Ο Ιούλιος Καίσαρας φέρεται να είχε δηλώσει ότι η σύζυγός του δεν έπρεπε να είναι αλλά και να φαίνεται τίμια. Το ίδιο ισχύει και για τις αγορές, ιδιαίτερα την αγορά του ηλεκτρισμού στην χώρα μας. Ο Καίσαρας είχε πολιτικό συμφέρον να φαίνεται η γυναίκα του τίμια. Οι συμμετέχοντες στη αγορά ηλεκτρισμού τόσο ως προμηθευτές όσο και ως καταναλωτές έχουν κατ' αρχήν μακροπρόθεσμα οικονομικό συμφέρον από μια "τίμια" αγορά.

Υπάρχει όμως μια ασυμμετρία ανάμεσα στους προμηθευτές και τους καταναλωτές. Οι προμηθευτές όχι μόνο έχουν καλύτερη γνώση του περιθωρίου κέρδους τους αλλά είναι και λιγότεροι - η συνεννόηση μεταξύ τους είναι ευκολότερη. Ο θεμελιωτής της οικονομικής επιστήμης και υποστηρικτής των ελεύθερων αγορών, ο Ανταμ Σμίθ, το είχε περιγράψει παραστατικά στον Πλούτο των Εθνών (σε ελεύθερη μετάφραση): "Οι έμποροι ενός κλάδου όταν βρίσκονται μαζί, ακόμα και σε γιορταστικές και ψυχαγωγικές εκδηλώσεις, σπάνια χάνουν την ευκαιρία να τελειώσουν την συζήτησή τους χωρίς να συνωμοτήσουν εναντίον του κοινoύ ή χωρίς να βρούν ένα τέχνασμα για να ανεβάσουν τις τιμές".

Πρέπει συνεπώς να παραδεχθεί κανείς ότι υπάρχει ασυμμετρία - αφού το λέει και ό ίδιος ο Σμίθ. Για να αποκατασταθεί η ισορροπία πρέπει να επέμβει η "Πολιτεία". Πράγματι από τις αρχές του 20ου αιώνα στις ΗΠΑ δημιουργήθηκε (με πρωτεργάτες πολιτικούς που θα ονομάζαμε σήμερα "λαϊκιστές") ένα θεσμικό οικοδόμημα που πλέον είναι διεθνής κοινή πρακτική, με σκοπό την ρύθμιση των αγορών και την προστασία του ανταγωνισμού. Η ρύθμιση της αγοράς ηλεκτρισμού, ιδιαίτερα όταν αυτή ανδρώθηκε στην δεκαετία του 30, ήταν απο τις σημαντικότερες τέτοιου είδους επεμβάσεις του αμερικανικού ομοσπονδιακού κράτους. Οταν ο πρόεδρος Ρούζβελτ την δεκαετία του 30 εκτόξευε μύδρους κατά των "διαπλεκομένων" της εποχής του, αναφερόταν κυρίως στους ιδιοκτήτες και διευθυντές των μεγαλύτερων εταιρειών ηλεκτρισμού της εποχής. 

Ποια είναι η εξέλιξη της προσπάθειας για την ρύθμιση των αγορών και ειδικότερα αυτής του ηλεκτρισμού; Σε μεγάλο βαθμό πολλαπλασίασε και διευκόλυνε τις συναντήσεις που τόσο φοβόταν ο Ανταμ Σμίθ στις οποίες οι προμηθευτές "συνωμοτούν και βρίσκουν τεχνάσματα να αυξήσουν τις τιμές". Το φαινόμενο πήρε και όνομα: "Regulatory capture" (ρυθμιστική δέσμευση). Αναμενόμενο, αν σκεφθεί κανείς ότι η ύπαρξη ρυθμιστή δεν λύνει το πρόβλημα της ασυμμετρίας στην πληροφόρηση - απλώς το μεταφέρει σε άλλο επίπεδο. Αν προστεθεί και η τάση του "ρυθμιστή" να προσπαθεί να εξυπηρετήσει τα δικά του (ή των πολιτικών του αφεντάδων) συμφέροντα με πρώτη προτεραιότητα, τότε απλώς προστίθεται στην συνάθροιση των εμπόρων του Ανταμ Σμίθ ακόμα ένας συνδαιτημόνας - ο "ρυθμιστής". 

Αν η Δύση υπέφερε απο regulatory capture, η μικρή μας Ελλάδα υπήρξε το αρχέτυπο του κρατισμού. Είναι μια λεπτομέρεια που ίσως διαφεύγει απο πολλούς ότι η ελληνική αγορά ηλεκτρισμού δηλαδή η ΔΕΗ, δημιουργήθηκε, μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, απο "New Dealers" - αμερικανούς κρατιστές (θαυμαστές -πριν τον πόλεμο- του Μουσσολίνι και του Λένιν). Απο τους ίδιους που προσπάθησαν να δαιμονοποιήσουν την ιδιωτική πρωτοβουλία στον ηλεκτρικό κλάδο στην χώρα τους. Απο τους ίδιους που ίδρυσαν τις πρώτες κρατικές ηλεκτρικές επιχειρήσεις στις ΗΠΑ (ευτυχώς και τις τελευταίες). Απο τους ίδιους που έκτισαν με κρατική δαπάνη τα πρώτα πυρηνικά εργοστάσια στις ΗΠΑ χρησιμοποιώντας στρατιωτική τεχνογνωσία. (Ο ιδιωτικός τομέας μπήκε τελευταίος και βγήκε πρώτος απο τα πυρηνικά. Εδειξε πολύ πιο ικανός - ή ευαίσθητος- στην αποτίμηση των σχετικών κινδύνων).

Η εμπειρία απο τις ΗΠΑ είναι ότι οι κλάδοι που ετέθησαν διαχρονικά υπο ρυθμιστικό καθεστώς είτε ουσιαστικά εξαφανίστηκαν (σιδηρόδρομοι) είτε εμφάνισαν μεγάλη καθυστέρηση στον εκσυγχρονισμό και την εισαγωγή καινοτομιών (ηλεκτρισμός) είτε αποτέλεσαν πηγή οικονομικών αναταράξεων (τράπεζες). Αντίθετα όσοι κλάδοι απελευθερώθηκαν, εμφάνισαν αμέσως μετά εξαιρετική ζωτικότητα ανθίζοντας κυριολεκτικά  (αεροπορικές συγκοινωνίες, τηλεπικοινωνίες)

Στη μικρή μας Ελλαδίτσα μέχρι να "μπούμε στην Ευρώπη" δεν υπήρχε καν η έννοια του ρυθμιστή στον ηλεκτρισμό. Ο κρατικός γίγαντας που δημιουργήθηκε (απο τους αμερικανούς κρατιστές) πιστώνεται με τον ταχύτατο εξηλεκτρισμό της χώρας (απο το 1956 μέχρι το 1970 περίπου) με την εκμετάλλευση εγχώριων πηγών ενέργειας όπως του λιγνίτη και των υδατοπτώσεων. Το ερώτημα αν το ίδιο αποτέλεσμα θα είχε επιτευχθεί μέσω της αγοράς είναι εξαιρετικά δύσκολο να απαντηθεί με πειστικό τρόπο. Το βέβαιο είναι ότι μας άφησε κληρονομιά δύο τουλάχιστον αμαρτήματα. Την αδικία και την οικονομική αναποτελεσματικότητα. Αδικία γιατί οι καταναλωτές δεν πλήρωναν το κόστος του ρεύματος που τους αναλογούσε. Αναποτελεσματικότητα γιατί ακριβώς επειδή μεγάλες ομάδες καταναλωτών (κυρίως οι οικιακοί) επιδοτούνταν, κατανάλωναν πολύ περισσότερο ρεύμα απο ότι έπρεπε (επιβαρύνοντας μεταξύ άλλων χωρίς λόγο το περιβάλλον). 

Εδώ και 20 περίπου χρόνια (η ελληνική αγορά ηλεκτρισμού τυπικά "απελευθερώθηκε" τον Φεβρουάριο του 2001) η ελληνική πολιτεία με ευρωπαικές εντολές, προσπαθεί να μειώσει την κυριαρχία του γίγαντα (το -περίπου αστείο- της υπόθεσης είναι ότι η προπάθεια αυτή συνεχίζεται απρόσκοπτα απο την παρούσα κυβέρνηση).  Μέχρι στιγμής η προσπάθεια έχει γεννήσει ένα ποντικάκι - παρόλο που η διαδικασία επιταχύνθηκε απο το 2011 και μετά (ναί, λόγω των "μνημονίων"). Στο μεταξύ ή αγορά ηλεκτρισμού, που δημιουργήθηκε καθ' υπόδειξη των "ξένων", αμαυρώθηκε από "περίεργες" επιχειρηματικές πρακτικές, και στρεβλώθηκε απο οικονομικά παράλογες πολιτικές σχετικά με τις ανανεώσιμες πηγές και την υπέρμετρη προστασία των επενδύσεων σε νέες παραγωγικές μονάδες εις βάρος των καταναλωτών. Ολα αυτά υπό τη επίβλεψη βεβαίως μιας Ρυθμιστικής Αρχής Ενέργειας όπου, πράγματι, απασχολούνται οι "καλύτεροι και εξυπνότεροι".

Τα προβλήματα της αγοράς ηλεκτρισμού (και όχι μόνο στην Ελλάδα) δεν θα λυθούν απο την "πολιτεία" ή τους ρυθμιστές (μπορούν όμως όπως αποδείχθηκε να τα κάνουν χειρότερα). Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν ρωτήθηκε ο Μίλτον Φρήντμαν προς το τέλος τη ζωής του για τα λάθη που είχε κάνει ως οικονομολόγος είπε με σεμνότητα: "Είχα υπερεκτιμήσει την ανάγκη για νομοθεσία προστασίας του ανταγωνισμού". Η πηγή των προβλημάτων στην αγορά είναι η ασυμμετρία στην πληροφόρηση και η δύναμη των συγκεντρωμένων συμφερόντων (Η "τυραννία του κατεστημένου" κατά τον Μίλτον Φρήντμαν). Η λύση των προβλημάτων αυτών μπορεί και θα γίνει αντικείμενο καινοτομιών. Το διαδίκτυο, μειώνοντας δραστικά το κόστος πρόσκτησης πληροφορίας, θα βοηθήσει σ΄αυτό.