Γιατί θέλουμε Ανταγωνιστική Λιανική Αγορά στον Ηλεκτρισμό;

Σε προηγούμενο σημείωμα προσπαθήσαμε να δώσουμε οδηγίες σε μεταρρυθμιστή πολιτικό για να προωθήσει το άνοιγμα της λιανικής αγοράς ηλεκτρισμού στη Ελλάδα. Υποθέσαμε στο κείμενο αυτό ότι είναι σε θέση να απαντήσει με δικά του λόγια στο θεμελιώδες ερώτημα: Γιατί αγορά και μάλιστα απελευθερωμένη και ανταγωνιστική; Για σιγουριά είπαμε να το διατυπώσουμε κι εμείς - ποτέ δεν ξέρεις...

Γιατί είναι λοιπόν καλύτερο να έχουμε μια απελευθερωμένη και ανταγωνιστική αγορά ηλεκτρισμού με ιδιωτικές επιχειρήσεις; Σε αντίθεση με μονοπωλιακό προμηθευτή υπό δημόσια ιδιοκτησία; Το ερώτημα αυτό μπορεί να τεθεί στην πραγματικότητα για κάθε κλάδο της οικονομίας. Ο ηλεκτρισμός όμως έχει ιδιαιτερότητες. Από την πλευρά της προσφοράς έχει στοιχεία "φυσικού" μονοπωλίου (δίκτυα) και από την πλευρά της ζήτησης θεωρείται "κοινωνικό" αγαθό. Οι σύγχρονες κοινωνίες δεν αποδέχονται να υπάρχουν πολίτες που δεν απολαμβάνουν το βασικό αυτό αγαθό.   

Παρ' όλες τις ιδιαιτερότητες η απάντηση είναι ότι προτιμούμε την αγορά για τρεις λόγους: Πρώτον για να πετύχουμε, ή μάλλον να προσεγγίσουμε, την οικονομικά βέλτιστη κατανομή των πόρων (οι οικονομολόγοι το λένε static efficiency). Δεύτερον για να αντιμετωπίσουμε προβλήματα δημόσιας επιλογής  δηλαδή ευθυγράμμισης των κινήτρων των παικτών της αγοράς με το συλλογικό συμφέρον. Τρίτο- ίσως το πιο σημαντικό - για να εξασφαλίσουμε ότι υπάρχει το κατάλληλο περιβάλλον για καινοτομία που δημιουργεί πλούτο (dynamic efficiency σε οικονομικούς όρους).  Οι λόγοι αυτοί επαρκούν ώστε να επιλέξουμε την ανταγωνιστική αγορά με ιδιωτικές επιχειρήσεις και να προσπαθήσουμε να εξομαλύνουμε τις ιδιαιτερότητες του φυσικού μονοπωλίου και του "κοινωνικού" αγαθού με ρυθμιστικές παρεμβάσεις.

Ας ξεκινήσουμε από το πρώτο. Η οικονομικά βέλτιστη κατανομή των πόρων επιτυγχάνεται όταν οι καταναλωτές ρεύματος πληρώνουν μια τιμή που καλύπτει το κόστος που ο καθένας επιφέρει στο σύστημα παραγωγής και διανομής ηλεκτρισμού (χρησιμοποιείται συνήθως για αυτή την αρχή ο όρος "κοστοστρέφεια"). 

Η αρχή της "κοστοστρέφειας" είναι ορθολογική, χρήσιμη και δίκαιη - δηλαδή ηθικά αποδεκτή ανεξάρτητα από την ιδεολογική προκατάληψη υπέρ της ελεύθερης αγοράς η του κρατικού παρεμβατισμού. Ακόμα και ο πιο αυστηρός σοσιαλιστής κεντρικός προγραμματιστής θα ήθελε να εξασφαλίσει ότι οι περιορισμένοι πόροι της οικονομίας του θα κατανέμονται αποδοτικά. Είναι ιστορικό γεγονός ότι οι κεντρικοί προγραμματιστές στην πρώην Σοβιετική Ένωση κατανόησαν κάποια στιγμή την τρέλα της εφαρμογής της αρχής "στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του" και προσπάθησαν να μιμηθούν τον μηχανισμό της αγοράς χρησιμοποιώντας μεθόδους γραμμικού προγραμματισμού - δεν πρόλαβαν όμως, όπως φάνηκε από το αποτέλεσμα. Η αγορά - δηλαδή η αποκεντρωμένη οργάνωση βασισμένη σε ιδιωτικά δικαιώματα ιδιοκτησίας, δουλεύει καλύτερα τουλάχιστον για να προσεγγίσει την κατάσταση στατικής αποτελεσματικότητας. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος για τον οποίο προτιμούμε την αγορά. Η ζωή το έχει δείξει. Όσοι είδαν από κοντά τα ηλεκτρικά συστήματα των χωρών της πρώην σοβιετικής ένωσης, έχουν μια εικόνα τεράστιου μεγέθους σπατάλης πόρων - ενέργειας, κεφαλαίου, εργασίας αλλά και (περίεργο ίσως αλλά αληθινό) περιβαλλοντικής καταστροφής.

Να δώσουμε ένα παράδειγμα: Στη πρώην σοβιετική δημοκρατία της Αρμενίας, οι καταναλωτές φυσικού αερίου πλήρωναν, σε εφαρμογή του "στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του",  με δελτίο - νόρμα. Δηλαδή όχι την κατανάλωσή τους αλλά ένα ποσό ανάλογο με τον αριθμό των μελών της οικογένειας (παιδιά, γιαγιά κλπ). Με τον τρόπο αυτό, το οριακό κόστος της ενέργειας είναι μηδέν. Ετσι, στις καλές εποχές άναβαν τσιγάρο από την εστία της κουζίνας (το σπίρτο ήταν ακριβότερο) και η τεράστια ζήτηση εξυπηρετείτο με ένα δίκτυο πολλαπλάσιας διάστασης από το αντίστοιχο στην Δύση. Δραματική σπατάλη κεφαλαίου (που είχε συσσωρευθεί με την συλλογική απαλλοτρίωση της υπεραξίας των εργαζομένων). Όταν ήρθαν οι δύσκολες εποχές και οι Ρώσοι χρέωναν πλέον το αέριο στις διεθνείς τιμές, οι κάτοικοι του Γιερεβάν προτίμησαν αντί να το πληρώσουν να ... μεταναστεύσουν ομαδικά στην Μόσχα.

Ποιο είναι το δεύτερο πρόβλημα που ονομάσαμε "της δημόσιας επιλογής"; Θέλουμε να παραχθεί ένα κοινωνικό αγαθό. Έχουμε την επιλογή ανάμεσα στην δημόσια ιδιοκτησία και την ιδιωτική των επιχειρήσεων που θα το προμηθεύσουν έστω σε μονοπωλιακή μορφή. Ποια από τις δύο δομές είναι πιο πιθανό να δράσει προς το κοινό συμφέρον (ας πούμε τον στόχο της στατικής αποτελεσματικότητας;) Παρατηρούμε ότι η δημόσια ιδιοκτησία έχει μεγαλύτερη δυνατότητα να αυτονομηθεί και να εργάζεται με κίνητρο όχι το κοινό καλό αλλά το καλό των εργαζομένων της, των προμηθευτών της αλλά ακόμα και των "ανταγωνιστών" της - αν και όταν αποφασίσουμε να "ανοίξουμε" την αγορά.

Ο λόγος είναι ότι στο "παιχνίδι" με την δημόσια ιδιοκτησία λείπει ένας περιορισμός - το κίνητρο του κέρδους του ιδιοκτήτη.  Στην περίπτωση της δημόσιας ιδιοκτησίας η επιχείριση γίνεται ένας πολιτικός και πιθανόν κομματικός μηχανισμός. Οι πολιτικοί και τα κόμματα δεν έχουν  ως γνωστό κίνητρο το κέρδος. Οχι μόνο υπάρχει μη οικονομικό κίνητρο αλλά δεν μπορεί να ελεγχθεί. Δεν είναι απίθανο να καταλήξει τελικά η δημόσια επιχείριση να ιδιωτικοποιηθεί με ιδιόρρυθμο τρόπο - να γίνει για παράδειγμα στην πράξη ιδιοκτησία των εργαζομένων της (ή των συνδικαλιστικών τους ηγετών).

Στο θέμα αυτό είναι εύκολο να φέρουμε παράδειγμα γιατί είναι πολύ κοντά μας. Ποιος είναι ο πραγματικός ιδιοκτήτης της ΔΕΗ και μάλιστα ως ραντιέρης - δηλαδή χωρίς να συμμετέχει καθόλου στο ρίσκο της επιχείρισης; Μα οι εργαζόμενοι και οι συνταξιούχοι της. Αυτοί έβαλαν τις εισφορές τους μέχρι την ιδιωτικοποίηση και το ελληνικό κράτος τους δίνει κάθε χρόνο 700 εκατομμύρια ευρώ. Η καθαρή παρούσα αξία στο διηνεκές (με ένα επιτόκιο 5%) του ποσού αυτού είναι 14 δισεκατομμύρια ευρώ (700,000,000/0.05). Οι υπόλοιποι "κανονικοί" μέτοχοι της ΔΕΗ μοιράζονται την σημερινή της κεφαλαιοποίηση που είναι μικρότερη των 500 εκατομμυρίων. (Τα πράγματα δεν είναι άσπρα/μαύρα. Ο Ομπάμα επιδότησε το συνταξιοδοτικό ταμείο των εργαζομένων της General Motors - μιας κατά τεκμήριο ιδιωτικής επιχείρισης - με κρατικά χρήματα. Το ταμείο της GM όμως είχε εξ αρχής ανταποδοτικό χαρακτήρα πράγμα που απ' ότι αντιλαμβανόμαστε δεν ίσχυε για την ΔΕΗ -τουλάχιστον  ως νομική υποχρέωση της ΔΕΗ ή/και του κράτους. Η νομική υποχρέωση εφευρέθηκε ex post από τον κύριο Ε. Βενιζέλο για να λύσει το πολιτικό πρόβλημα της στιγμής)

Το τρίτο και σημαντικότερο πρόβλημα είναι αυτό της δυναμικής αποτελεσματικότητας. Ας κάνουμε την ηρωική υπόθεση ότι έχουμε λύσει τα δύο πρώτα προβλήματα με δημόσια ιδιοκτησία. Ο πλούτος όμως (και η περίφημη ανάπτυξη) δεν δημιουργούνται σε συνθήκες ισορροπίας έστω και αν αυτές είναι βραχυπρόθεσμα αποτελεσματικές. Αντίθετα δημιουργούνται από ανισορροπίες δηλαδή από καινοτομίες. Αυτό είναι με μεγάλη διαφορά το πλεονέκτημα των ανταγωνιστικών αγορών. Η δημιουργία πλούτου σε ταχύτατο ρυθμό με την επιβράβευση της καινοτομίας.

Στο θέμα αυτό δεν θα φέρουμε παραδείγματα από το παρελθόν αλλά προβλέψεις για το μέλλον. Στον ηλεκτρισμό από την αρχή της ύπαρξης του ως τεχνολογίας τον 19ο αιώνα υπάρχει ένα θεμελιώδες οικονομοτεχνικό πρόβλημα - ένα είδος Ιερού δισκοπότηρου. Το πρόβλημα του ότι ο ηλεκτρισμός  δεν αποθηκεύεται με οικονομικό τρόπο. Αναγκαζόμαστε να κατασκευάζουμε εργοστάσια που δουλεύουν μόνο το 1% των ωρών του χρόνου (100 από τις 8,760) για να καλύπτουν το 15% της ζήτησης - τις αιχμές.

Για να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα της αναποτελεσματικής χρήσης του κεφαλαίου, οι τεχνολογίες που υπόσχονται την λύση του από την πλευρά της προσφοράς είναι η κάθε είδους αποθήκευση - από μπαταρίες μέχρι υδροηλεκτρικά ανάστροφης ροής. Από την πλευρά της ζήτησης η πληροφορική και οι τηλεπικοινωνίες. Η αποθήκευση έχει μια εξέλιξη εδώ και πάρα πολλά χρόνια αργή και σταθερή. Η πληροφορική και οι τηλεπικοινωνίες έχουν πρόσφατη και εκρηκτική ανάπτυξη. Σ΄αυτές και την πλευρά της ζήτησης θα βρούμε πρώτα το Ιερό Δισκοπότηρο. Γιατί;

Γιατί με την αποκατάσταση επικοινωνίας διπλής κατεύθυνσης σε πραγματικό χρόνο με τον καταναλωτή (ή τις συσκευές του) μέσω του δικτύου που πλέον έχει γίνει δυνατή με την εξέλιξη της τεχνολογίας της πληροφορικής και των τηλεπικοινωνιών, μπορούμε να επηρεάσουμε την συμπεριφορά του (και των έξυπνων συσκευών του μεταξύ των οποίων το αυτοκίνητό του) έτσι ώστε να προτιμά να καταναλώνει στις ώρες εκτός αιχμής. Η ανίχνευση, καταγραφή και επηρεασμός της συμπεριφοράς των εκατομμυρίων καταναλωτών είναι ακριβώς η δουλειά που κάνουν καλύτερα οι αγορές. Αυτό είναι επαρκής λόγος για να θέλουμε μια ανταγωνιστική αγορά ρεύματος. Για να καινοτομήσει διερευνώντας με βέλτιστο οικονομικά τρόπο τις μεθόδους επηρεασμού της συμπεριφοράς των καταναλωτών (αλλά και των κατασκευαστών ηλεκτρικών συσκευών)  με κίνητρο το κέρδος. Με τον τρόπο αυτό θα βοηθήσει να λυθεί πιο γρήγορα και με μικρότερο κόστος το πρόβλημα - Ιερό Δισκοπότηρο του ηλεκτρισμού.

Να μην ξεχάσουμε: Απομένουν δύο θέματα "αποτυχίας της αγοράς" - το "φυσικό" μονοπώλιο και το "κοινωνικό" αγαθό. Σε επόμενο σημείωμα θα τα λύσουμε κι αυτά. Προειδοποιούμε πάντως ότι η επίπτωσή τους είναι πολύ μικρή - τουλάχιστον σε σχέση με τις καταστρεπτικές συνέπειες της εναλλακτικής λύσης - δηλαδή του κρατισμού