Είναι οι "Επενδύσεις" Πάντα Καλή Ιδέα; Η Εμπειρία στον Ηλεκτρισμό

Η λέξη "επένδυση" ακούγεται συνήθως στα αυτιά μας σαν ένα "καλό νέο", ειδικά όταν παρουσιάζεται από πολιτικούς και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Δεν έχει υπάρξει "επένδυση" (και "επενδυτής") που να μην την έχουν ερωτευθεί. Σε ποιο βαθμό είναι δικαιολογημένος αυτός ο ενθουσιασμός; Σε μικρό βαθμό - σε σχέση με τα μεγάλα λόγια που ακούγονται συνήθως. 

Ο κλάδος του ηλεκτρισμού είναι "εντάσεως κεφαλαίου". Για να παραχθεί το προϊόν απαιτεί πολύ περισσότερο κεφάλαιο - δηλαδή επενδύσεις - από ότι άλλους παραγωγικούς πόρους πχ εργασία (πράγμα βέβαια που έχει τεθεί εν αμφιβόλω από την ελληνική πραγματικότητα). Ισχυριζόμαστε ότι η επέμβαση του ελληνικού κράτους στον ηλεκτρισμό έχει συμβάλει (και δυστυχώς εξακολουθεί να συμβάλει) στην χαμηλή αποδοτικότητα των επενδύσεων στον κλάδο.

Πρώτα τα αυτονόητα: Επενδύοντας, θυσιάζουμε τρέχουσα κατανάλωση αναμένοντας μεγαλύτερη κατανάλωση στο μέλλον. Η επένδυση απαιτεί θυσία δηλαδή αποταμίευση (ή δανεισμό). Η θυσία αυτή δεν μπορεί και δεν πρέπει να είναι χωρίς όριο. Ομαδικά η ατομικά ανταλλάσσουμε παρούσα με μελλοντική κατανάλωση με ένα ρυθμό. Ο ρυθμός αυτός είναι ο βαθμός απόδοσης της επένδυσης. Αυτό οδηγεί στην απλή λογική του προϋπολογισμού επενδύσεων. Αν έχουμε μπροστά μας πολλές επενδύσεις επιλέγουμε αυτές με τον μεγαλύτερο αναμενόμενο βαθμό απόδοσης μέχρι να φθάσουμε στο όριο που έχουμε σκοπό και - σημαντικότερο- δυνατότητα να αποταμιεύσουμε.

Με βάση την απλοϊκή αλλά συνεπή αυτή λογική, ο κλάδος του ηλεκτρισμού - και όχι μόνο στην Ελλάδα - έχει σοβαρές αστοχίες. Η ρίζα του προβλήματος είναι ότι από τον μεσοπόλεμο και μετά ξεκινώντας από λαϊκίστικες πολιτικές στις ΗΠΑ ο κλάδος βρέθηκε υπό τον έλεγχο των πολιτικών. Τα στελέχη του New Deal που σχεδίασαν το ελληνικό ηλεκτρικό σύστημα μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (θαυμαστές προπολεμικά των οικονομικών του Μουσολίνι) επέβαλαν την πλήρη κρατικοποίηση του κλάδου. Το αποτέλεσμα ήταν  θεαματικά θετικό ως προς την ταχύτητα εφαρμογής του προγράμματος εξηλεκτρισμού της χώρας (που, εκκινώντας το 1955, είχε ήδη σχεδόν περατωθεί στα τέλη της δεκαετίας του '70) αλλά με καλά κρυμμένα μυστικά αναποτελεσματικότητας κυρίως στο θέμα της απόδοσης των επενδύσεων. Ενδεικτικές αστοχίες:

• Ένα δίκτυο διανομής με γεωγραφική κάλυψη τόσο ευρεία που την καθιστούσε αντιοικονομική. Όπως είναι γνωστό, η γεωγραφική κάλυψη (σε αντίθεση με την πληθυσμιακή) του τελευταίου 1% της επικράτειας στοιχίζει το 10% της συνολικής επένδυσης. Ένα ενδιαφέρον αποτέλεσμα είναι ότι ο κάτοικος της Εκάλης έχει την ίδια πιθανότητα να μείνει χωρίς ρεύμα όσο και μια (επιδοτούμενη) βουνίσια στάνη.
• Ένας στόλος υδροηλεκτρικών έργων με βαθμό χρησιμοποίησης γύρω στο 16% - όταν οι ομοειδείς σταθμοί στις ΗΠΑ έχουν μέσο όρο  39%. 
• Ένα σύστημα προμηθειών σχεδιασμένο για να προωθήσει την ντόπια βιομηχανία. Με αποτέλεσμα την υπερτιμολόγηση των κάθε είδους υλικών για την επένδυση.

Είναι καλό που αποκτήσαμε (και μάλιστα γρήγορα) ένα δίκτυο διανομής ηλεκτρισμού και υδροηλεκτρικούς σταθμούς. Το πρόβλημα είναι ότι μας στοίχισαν παραπάνω από ότι χρειαζόταν. Αυτό το παραπάνω θα μπορούσαμε να το έχουμε επενδύσει κάπου αλλού με μεγαλύτερη (κοινωνική) απόδοση. Ο λόγος που είχαμε αυτή την απώλεια ήταν ότι οι αποφάσεις για τις επενδύσεις ήταν πολιτικού χαρακτήρα. Η ΔΕΗ όντας κρατική - δηλαδή ανεξέλεγκτη -  έπαιρνε αποφάσεις που δεν είχαν πάντα οικονομική λογική. Αυτή η διαπίστωση, τώρα που έχουμε την δυνατότητα να την δούμε γνωρίζοντας το αποτέλεσμα, αμβλύνει κάπως τον θαυμασμό μας για την "χρυσή" εποχή της ΔΕΗ. Το πρόβλημα όμως είναι ότι και στον νέο αιώνα, με την απελευθέρωση της αγοράς και τους νέους θεσμούς ρύθμισης της, το πρόβλημα παραμένει. Ο κλάδος του ηλεκτρισμού, κυριαρχούμενος ακόμα από τους πολιτικούς, εξακολουθεί να έχει την τάση να υπερεπενδύει ή να επενδύει με στρεβλή οικονομική λογική και μάλιστα σε περίοδο που η οικονομία της χώρας ασφυκτιά από την έλλειψη κεφαλαίου. Να ένας κατάλογος από τρέχουσες αστοχίες. 

• Διασυνδέσεις: o ΑΔΜΗΕ δίνει προτεραιότητα στην διασύνδεση της Κρήτης και καθυστερεί την ενίσχυση των βόρειων διασυνδέσεων της χώρας. Η περιορισμένη δυναμικότητα των οποίων είναι η ρίζα του προβλήματος της διαφοράς της χονδρικής τιμής του ελληνικού συστήματος από αυτά της υπόλοιπης Ευρώπης. Είναι εμφανές ότι δεν λειτουργεί ορθολογικά η διαδικασία προϋπολογισμού επενδύσεων. Η απόδοση της επένδυσης στις βόρειες διασυνδέσεις είναι πολύ υψηλότερη από αυτή της Κρήτης.
• Έξυπνοι μετρητές: o ΔΕΔΔΗΕ προσπαθεί εδώ και 10 χρόνια περίπου να εγκαταστήσει σε όλους τους Έλληνες έξυπνο μετρητή. Μέχρι τώρα δεν τα έχει καταφέρει και πάντα υπάρχει η ελπίδα ότι δεν θα τα καταφέρει ποτέ. Γιατί η απόδοση της επένδυσης αυτής είναι τουλάχιστον 10 φορές χαμηλότερη από το βέλτιστο επίπεδο. Αρκεί να σημειωθεί ότι οι Γερμανοί αποφάσισαν να κάνουν συνολικά την ίδια περίπου επένδυση σε μια αγορά 10πλάσια σε όγκο από την ελληνική.
• Υπογείωση Δικτύων: Αυτή είναι μια επένδυση που αναγκάστηκαν να υποσχεθούν για λογαριασμό του ΔΕΔΔΗΕ οι πολιτικοί με αφορμή τις διαμαρτυρίες των κατοίκων της Εκάλης μετά από τις εκτεταμένες διακοπές που υπέστησαν τον χειμώνα του 2021. Η κρυφή ελπίδα είναι ότι θα αποφύγουμε και εδώ τις υπερβολές. Πως όμως μπορεί να προστατευθεί η οικονομική λογική από την επιρροή πολιτικά ισχυρών ομάδων πολιτών;
• Επενδύσεις σε Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας: Αυτές αποτελούν και την σημαντικότερη - με διαφορά- στρέβλωση της οικονομικής λογικής.  Οι Έλληνες ίσως δεν το έχουν συνειδητοποιήσει, αλλά έχουν "χτίσει" εγκαταστάσεις ΑΠΕ με ονομαστική δυναμικότητα ίση με το σύνολο όλων των υπόλοιπων μονάδων παραγωγής ηλεκτρισμού (Λιγνιτικά , Φυσικού Αερίου, Υδροηλεκτρικά). Χτίσαμε δηλαδή ένα δεύτερο σύστημα χωρίς η ζήτηση ενέργειας να έχει αυξηθεί εδώ και 10 τουλάχιστον χρόνια. Έχουμε επενδύσει μέσω των λογαριασμών μας περισσότερα από 20 δισ. ευρώ (και θα συνεχίσουμε μέχρι το 2030 τουλάχιστον να επενδύσουμε άλλα τόσα - ακόμα και αν ως εκ θαύματος σταματήσουμε τώρα την τρελή κούρσα) για να παράγεται περίπου το 30% του ρεύματος στην χώρα από ΑΠΕ. Η απόδοση της επένδυσης αυτής εξαρτάται από την συμβολή της στην αποτροπή των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Που εκτιμάται ότι είναι της τάξεως των δευτερολέπτων επιτάχυνσης στην επίτευξη των στόχων της συνθήκης του Παρισιού.

Όλες οι παραπάνω στρεβλώσεις είναι αποτέλεσμα πολιτικών παρεμβάσεων - επιλογών στον κλάδο του ηλεκτρισμού. Δεν περιλαμβάνονται όμως στην ατζέντα του δημόσιου διαλόγου παρά το ότι οι επιπτώσεις τους στο μέλλον της χώρας είναι εν δυνάμει εξαιρετικά δυσμενείς (ή συζητούνται με καθυστέρηση δεκαετιών όπως η πρόσφατη μελέτη τη Ακαδημίας Αθηνών σχετικά με την πυρηνική ενέργεια). Ο γράφων δεν έχει τις λύσεις (προς το παρόν!) αλλά μπορεί να κάνει μια παρατήρηση η οποία ίσως βοηθήσει τον σχεδιασμό ορθολογικότερων πολιτικών. 

Η παρατήρηση αφορά την τεχνολογία. Οι μεγάλες οικονομίες κλίμακας στον ηλεκτρικό κλάδο αποτέλεσαν ιστορικά την βασική δικαιολογία για την παρέμβαση των πολιτικών. Τόσο στην παραγωγή ρεύματος όσο και στα δίκτυα που θεωρήθηκαν "φυσικά" μονοπώλια. Ήταν τόσο μεγάλες και "μονοκόμματες" (lumpy) οι επενδύσεις και τόσο μακροχρόνια η απόσβεσή τους που η αγορά δεν μπορούσε να ανταποκριθεί. Οι καιροί όμως άλλαξαν. Υπάρχει πλέον διαθέσιμη η τεχνολογία για την παραγωγή και διανομή ρεύματος με μικρής κλίμακας εγκαταστάσεις: Σταθμοί φυσικού αερίου των 50 MW και μικροί πυρηνικοί σταθμοί κατασκευασμένοι σε γραμμή παραγωγής(!!!) κοστίζουν ανά MW όσο και τα μεγαλύτερα μεγαθήρια που θεωρούντο μέχρι τώρα απαραίτητα. Να προστεθούν βέβαια και οι ΑΠΕ που είναι από την φύση τους μικρής έκτασης εγκαταστάσεις. Θα γίνουμε όλοι prosumers δεν είναι έτσι; Το τεράστιο δίκτυο του ΔΕΔΔΗΕ θα αντικατασταθεί από μυριάδες microgrids το καθένα από τα οποία θα εξασφαλίζει με τον δικό του τρόπο, προσαρμοσμένο στις τοπικές ανάγκες, τις υπηρεσίες δικτύου. Όλα αυτά προμηνύουν ένα μέλλον με εκατοντάδες επιχειρήσεις που θα δραστηριοποιούνται στην αγορά ηλεκτρισμού. Επιχειρήσεις μικρού σχετικά μεγέθους, που θα προσπαθούν να επιβιώσουν και να μεγαλώσουν καινοτομώντας. Υπό την προστατευτική σκέπη ενός περιορισμένου "επιτελικού κράτους" (που δεν κωπηλατεί, απλώς κρατά το πηδάλιο).

Από την άλλη μεριά υπάρχει και η πιθανότητα οι πολιτικοί να πετύχουν (και στο ρεύμα) το ελληνικό όνειρο: Ένας ασθενικός κρατικός ελέφαντας στην μέση και δυο τρεις κρατικοδίαιτοι ιδιώτες  που κόβουν μονέδα στις πλάτες του. Υπάρχει η ελπίδα ότι δεν θα τα καταφέρουν. Η τεχνολογική πρόοδος θα επικρατήσει.