Η Πράσινη Μετάβαση ως Δημιουργική Καταστροφή

Με την ευκαιρία της απονομής του βραβείου Νόμπελ για την οικονομική επιστήμη του 2025 σε ερευνητές που εστίασαν στην ανάπτυξη μέσω της διαδικασίας της "δημιουργικής καταστροφής", ορισμένοι ευφάνταστοι ζηλωτές της "πράσινης μετάβασης" αισθάνθηκαν -και το δήλωσαν- δικαιωμένοι: "Να! Το λένε και οι επιστήμονες! Φέρνουμε την επανάσταση που θα δώσει φτερά στην ανάπτυξη". Είτε από άγνοια είτε από πρόθεση κάνουν λάθος. Η δημιουργική καταστροφή που υποστηρίζουν είναι πράγματι καταστροφική αλλά είναι δημιουργική μόνο με την έννοια που έδωσε ο Στάλιν στην εκβιομηχάνιση της Ρωσίας την δεκαετία του '30 του περασμένου αιώνα.  

Οι διαφορές μεταξύ των πενταετών πλάνων του Στάλιν και του σημερινού Net Ζero της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι σημαντικές αλλά μόνο ποσοτικές. Ο Στάλιν θυσίασε εκατομμύρια κουλάκους στην προσπάθεια για την δόμηση του σοσιαλισμού και από τους υπόλοιπους κατοίκους της Σοβιετικής Ένωσης "ρούφηξε" υπεραξία σε πρωτόγνωρο βαθμό ακόμα και σε σύγκριση με τον πιο σκληρό καπιταλιστή. Υπεραξία που επενδύθηκε σε πολεμική βιομηχανία, η οποία επέτρεψε στην Σοβιετική Ένωση να κερδίσει τον πόλεμο αλλά καταδίκασε δύο ακόμα γενεές Ρώσων σε ένδεια. Ο Στάλιν κέρδισε τον πόλεμο αλλά έχασε την ειρήνη. Ήττα που επισφραγίστηκε το 1989.

Οι Ευρωπαίοι πολιτικοί μιμούνται τον πενταετή στόχο για την παραγωγή ατσαλιού του Στάλιν με τον στόχο για την μείωση τω εκπομπών CO2. Η καταστροφή που με τον τρόπο αυτό επιτελείται στην οικονομία των χωρών μελών έχει πλέον γίνει εμφανής. Η συνέχισή της προβλέπεται ότι θα φέρει νέα δεινά. Όπως ο Στάλιν, οι σημερινοί ηγέτες της ΕΕ επικαλούνται την επιστήμη. Οι κουλάκοι και οι θαμώνες του Γκουλάγκ στην ΕΣΣΔ δεν ήταν σε θέση να κατανοήσουν ότι ο σοσιαλισμός είναι η μοναδική επιστημονικά τεκμηριωμένη θεωρία για μια ορθολογική (και δίκαιη!) κοινωνική οργάνωση. Στην σημερινή ΕΕ, οι αμόρφωτες μάζες πρέπει να διαφωτιστούν για τον επικείμενο παγκόσμιο όλεθρο που υποτίθεται ότι προβλέπει η επιστήμη.  Η ομοιότητα μεταξύ της θεωρίας του Στάλιν για την νίκη του σοσιαλισμού σε ένα μόνο κράτος και της μονομερούς δέσμευσης της ΕΕ για την επίτευξη στόχων μείωσης εκπομπών CO2 φέρνει ανατριχίλα. Η ΕΕ, όπως και ο Στάλιν μπορεί να κερδίσει τον πόλεμο εναντίον του CO2 αλλά η πιθανότητα να χάσει την ειρήνη είναι πλέον ορατή (και ο Στάλιν είχε ίσως κάποιο δίκιο με τον πόλεμο). 

Αν οι ζηλωτές της πράσινης μετάβασης ήθελαν πραγματικά να κατανοήσουν τις απόψεις των τιμημένων με το Νόμπελ επιστημόνων, θα έπρεπε να ακολουθήσουν το νήμα της επιστημονικής σκέψης σχετικά με το πρόβλημα της ανάπτυξης. Αρχικό σημείο το θεμελιώδες ερώτημα: Τι συνέβη και τα τελευταία 250 χρόνια της ανθρώπινης ιστορίας ώστε να υπάρξει πρωτοφανής και αλματώδης βελτίωση του επιπέδου ζωής του ανθρώπου (ένα πραγματικό hockey stick); Η πρώτη αφελής απάντηση ήταν η συγκέντρωση και αξιοποίηση των κύριων πλουτοπαραγωγικών πόρων: του κεφαλαίου και της εργασίας. Καθώς συγκεντρώνονται σε μεγαλύτερες ποσότητες όμως, τόσο το κεφάλαιο όσο και η εργασία έχουν μειούμενες αποδόσεις. Για να εξηγηθεί συνεπώς η μακροπρόθεσμη ανάπτυξη εφευρέθηκε το "Άλφα". Μια παράμετρος που πολλαπλασίαζε το αποτέλεσμα του κεφαλαίου και της εργασίας συμπυκνώνοντας την άγνοια των επιστημόνων. Ήταν ένας άγνωστος παράγοντας που τον ονόμασαν γενικά "τεχνολογία". Οι νέοι νομπελίστες διερεύνησαν την υπόθεση (και δεν είναι οι μόνοι) ότι ο Άλφα είναι "ενδογενής". Ότι μπορεί να εξηγηθεί από τις συνθήκες της κοινωνικής εξέλιξης. Με στόχο να ανακαλυφθεί το μαγικό κλειδί που οι πολιτικοί μας θα χρησιμοποιήσουν για να μην είναι η ανάπτυξη στα χέρια της μοίρας (εξωγενής) αλλά των κοινωνιών (ενδογενής).

Ένας  τρόπος για να ανακαλύψουν τι προκαλεί την ανάπτυξη είναι προφανής. Δεν είχαν ιστορικά όλες οι κοινωνίες την ίδια ανάπτυξη. Ίσως η συγκριτική μελέτη της πορείας των πιο πετυχημένων (πλούσιων) με τις φτωχότερες θα μπορούσε να βοηθήσει να κατανοηθεί ό ενδογενής μηχανισμός - αν υπήρχε. Εναλλακτικά θα μπορούσε να αναλυθεί η πορεία μιας μόνο χώρας (κοινωνίας γενικότερα) διαχρονικά. Πότε και γιατί άρχισε σ' αυτές η αναπτυξιακή έκρηξη; 

Το πρόβλημα είναι εξαιρετικά πολύπλοκο. Ούτε οι νέοι Νομπελίστες υποθέτω θα υποστήριζαν ότι βρήκαν την αλήθεια. Αν ήθελε πάντως κανείς να συνοψίσει την επιστημονική συμφωνία (consensus) των ημερών μας που βασίζεται στο απτό, καλά τεκμηριωμένο γεγονός της ιστορικής πρωτοκαθεδρίας της Δύσης στην αναπτυξιακή διαδικασία, θα το διατύπωνε κάπως έτσι: Η οικονομική ανάπτυξη επηρεάζεται σημαντικά από τους κανόνες που οι κοινωνίες υιοθετούν (και εσωτερικεύουν τα μέλη τους - ιδιαίτερα τους άτυπους κανόνες που είναι μέρος της κουλτούρας) με σκοπό τον συντονισμό της προσπάθειας για ατομική και συλλογική επιβίωση. Το consensus αυτό στην οικονομική θεωρία υποβαθμίζει την σημασία της ύπαρξης φυσικών πόρων ως προϋπόθεση ανάπτυξης. Και στη θέση τους τοποθετεί το ανθρώπινο και το θεσμικό κεφάλαιο. Το τελευταίο θεωρείται και το πιο σημαντικό: Προστασία της ιδιοκτησίας, ελευθερία των συναλλαγών, ελευθερία της σκέψης και του δημόσιου λόγου, κοινωνική αποδοχή των καινοτομιών (και των καινοτόμων), αμερόληπτη δικαιοσύνη, διαφάνεια και αναίμακτος ανταγωνισμός στις διαδικασίες διαχείρισης των κοινών.  Πως δημιουργείται όμως αυτό το "καλής ποιότητας" θεσμικό κεφάλαιο;  Αυτό είναι το δύσκολο ερώτημα. Είναι αποτέλεσμα μιας αυτόνομης εξελικτικής διαδικασίας των κοινωνιών ανάλογη με αυτήν της βιολογικής; Σε ποιο βαθμό είναι σε θέση να επηρεάσουν την εξέλιξη ιδέες και πράξεις ατόμων ή ομάδων; Έχουν δοθεί απαντήσεις - καμία πλήρως πειστική. Έχουν αντίθετα απορριφθεί πολλές. Μεταξύ αυτών το ότι η αυταρχική εφαρμογή ουτοπικών ιδεών -ακόμα και αν γίνεται με αγαθές προθέσεις- βοηθάει μακροπρόθεσμα την ανάπτυξη.

Θεωρητικά η ΕΕ, σε αντίθεση με την ΕΣΣΔ του Στάλιν, διαθέτει το θεσμικό κεφάλαιο που θα μπορούσε να μετριάσει την καταστροφή που επέρχεται λόγω του ουτοπικού Νet Ζero.  Λέγεται Δημοκρατία - δηλαδή αναίμακτος ανταγωνισμός για την εξουσία και ελευθερία της σκέψης και του δημόσιου λόγου. Τα πρώτα δείγματα πολιτικών που όντες βασιλικότεροι του βασιλέως στην προώθηση της πράσινης ατζέντας είδαν πρόσφατα το φως το αληθινό - δηλαδή ότι η πράσινη μετάβαση είναι μεν καταστροφή αλλά όχι αναγκαστικά δημιουργική - είναι ενθαρρυντικά.